Charakter Konwencji z Aarhus

Konwencja z Aarhus, w przeciwieństwie do zdecydowanej większości umów międzynarodowych z dziedziny ochrony środowiska, które określają zazwyczaj zobowiązania jednego państwa wobec innych państw, dotyczy przede wszystkim zobowiązań państw wobec swoich własnych obywateli (a ściślej rzecz biorąc społeczeństwa – które nie jest ograniczone w Konwencji z Aarhus tylko do obywateli danego państwa). Podobna w tym jest do umów międzynarodowych dotyczących praw człowieka. Składa się ona z konkretnych norm prawnych przyznających społeczeństwu dość jasno określone uprawnienia lub nakładających obowiązki na organy administracji, a tym samym nadających się do bezpośredniego stosowania w krajowym obrocie prawnym.

Konwencja reguluje trzy podstawowe dziedziny, z którymi wiążą się uprawnienia proceduralne w dziedzinie środowiska (są to tzw. „trzy filary” Konwencji): 1) udostępnianie informacji, 2) udział w procesach decyzyjnych oraz 3) dostęp do sprawiedliwości, czyli dostęp do procedur odwoławczych i sądowych.

Wspólne dla tych trzech grup zagadnień jest określony w art. 1 cel, jakim jest przyczynienie się do ochrony prawa każdej osoby z obecnego oraz przyszłych pokoleń do życia w środowisku odpowiednim dla jej zdrowia i pomyślności, jak i zawarte w art. 2 definicje oraz pewne zasady ogólne określone w art. 3 (w tym status i uprawnienia organizacji ekologicznych).

Kwestie jawności informacji Konwencja reguluje w dwóch odrębnych artykułach. Artykuł 4 mówi o dostępie do informacji i formułuje prawa społeczeństwa i obowiązki organów w sytuacji, gdy ktoś żąda dostępu do informacji bez konieczności podania przyczyny (tzn. „bierne udostępnianie informacji”). Natomiast art. 5 Konwencji z Aarhus dotyczący „czynnego udostępniania informacji” nakłada na państwa - Strony szczegółowe obowiązki odnoszące się do gromadzenia, uaktualniania, opracowywania i udostępniania różnego rodzaju informacji.

Według niektórych specjalistów, Konwencja z Aarhus idzie dalej, niż poprzednie traktaty pod względem ustanowienia wymagania tworzenia systemów i struktur dla upowszechniania informacji o środowisku i wskazania obowiązków państw w tym zakresie, lecz Konwencja ta nie zawiera solidnych podstaw dla „środowiskowego prawa do informacji”. Na przykład, dostępu do informacji można odmówić ze względów formalnych i merytorycznych. Do tych ostatnich należy, np., ryzyko „negatywnego” wpływu na pewne wymienione w Konwencji interesy. Niektóre z tych interesów są tak ogólnie określone, że ryzyko nadużyć podczas ich interpretacji jest znaczne[1].

Udział społeczeństwa w procesie decyzyjnym regulują artykuły 6, 7 i 8 Konwencji, które dotyczą odpowiednio: art.6 - udziału społeczeństwa w podejmowaniu decyzji dotyczących konkretnych zamierzeń (przede wszystkim przedsięwzięć oraz instalacji określonych w załączniku I do Konwencji), art.7 - udziału społeczeństwa w opracowywaniu planów, programów i wytycznych polityki mających znaczenie dla środowiska, oraz art.8 - udziału społeczeństwa w przygotowywaniu przepisów wykonawczych i/lub powszechnie obowiązujących aktów normatywnych. Konwencja przewiduje tutaj szereg konkretnych obowiązków nałożonych na organy w związku z zapewnieniem udziału społeczeństwa w procesie decyzyjnym, w tym miedzy innymi obowiązki co do powiadamiania o wszczęciu postepowania, nadania dostępu do dokumentów związanych z postępowaniem, a także precyzuje prawo do zgłaszania uwag i zastrzeżeń, które powinny zostać należycie uwzględnione oraz nakazuje podanie do publicznej wiadomości decyzji wraz z uzasadnieniem.

Uwzględnienie zgłoszonych uwag nie jest równoznaczna przyznaniu społeczeństwu prawa weta. Ponadto obowiązek uwzględnienia w decyzji wyników udziału społeczeństwa nie może być uważany za wymaganie akceptacji wszystkich uwag, zastrzeżeń lub opinii przedstawionych przez społeczeństwo[2]. Tym niemniej, władza publiczna jest odpowiedzialna za podjęcie odpowiedniej decyzji, na podstawie wszystkich dostępnych informacji, w tym wszystkich otrzymanych uwag, i powinna być w stanie wyjaśnić, dlaczego konkretny komentarz został odrzucony ze względów merytorycznych[3]. Zatem, uwagi zgłoszone przez społeczeństwo powinny zostać dokładnie rozważone i mogą zostać odrzucone podczas podjęcia decyzji z odpowiednim uzasadnieniem.

Trzeba przyznać, że prawo do udziału w procedurach decyzyjnych innych niż dotyczące konkretnych działań jest bardziej ogólnie określone i zapewnia więcej możliwości do niewłaściwego skorzystania z luk prawnych przez władze publiczne[4].

Artykuł 9 Konwencji dotyczący dostępu do wymiaru sprawiedliwości pełni różną rolę. Przede wszystkim pełni rolę gwarancyjną w stosunku do pozostałych dwóch filarów Konwencji: gwarantuje możliwość poszukiwania ochrony w przypadku naruszenia przez władze uprawnień społeczeństwa związanych z dostępem do informacji oraz udziałem w podejmowaniu decyzji.

Konwencja o dostępie do informacji, udziale społeczeństwa w podejmowaniu decyzji oraz dostępie do sprawiedliwości w sprawach dotyczących środowiska, stwarza warunki realizacji prawa każdej osoby do życia w otoczeniu odpowiednim dla jej zdrowia i pomyślności.