Inne niż Natura 2000 formy ochrony przyrody w Polsce

1.      Parki narodowe– to obszary o wyjątkowo wysokich wartościach przyrodniczych, ale też naukowych, społecznych, kulturowych i edukacyjnych. Ich powierzchnia musi wynosić co najmniej 1000 ha, a na ich terenie ochronie podlegają wszystkie obecne tam twory przyrodnicze oraz walory krajobrazowe. Formy te, razem z rezerwatami, odznaczają się najwyższym reżimem ochronnym. W Polsce mamy aktualnie (koniec 2013 r.) 23 parki narodowe, ich łączna powierzchnia zajmuje niecały 1% powierzchni kraju. Parki zawsze mają wyznaczoną otulinę, obowiązkowo przygotowywane są dla nich plany ochronne. Organem powołującym parki narodowe jest Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska.

2.      Rezerwaty– obejmują obszary zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym, o szczególnych wartościach przyrodniczych, naukowych, społecznych i kulturowych. Dla rezerwatu może zostać wyznaczona otulina. Dla rezerwatów ustanawia się plany ochrony, a organem właściwym do ich powołania lub likwidacji jest Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska. W Polsce mamy ustanowionych 1571 rezerwatów przyrody o powierzchni ok. 170 000 ha. Obok parków narodowych odznaczają się one najwyższym reżimem ochrony przyrody. Rezerwaty mogą być różnego typu, np. leśne, ornitologiczne, wodne, krajobrazowe, florystyczne, przyrody nieożywionej itp.

3.      Parki krajobrazowe– to obszary chronione ze względu na wysokie wartości przyrodnicze,historyczne i kulturowe oraz walory krajobrazowe w celu ich zachowania i popularyzacji. Parki krajobrazowe powołuje sejmik województwa, który może też powołać dla nich otulinę. W Polsce mamy 144 parki krajobrazowe, ich łączna powierzchnia to ok. 25 000 km².

4.      Obszary chronionego krajobrazu– obszary o wyróżniającym się krajobrazie, zróżnicowanych ekosystemach, mogą pełnić funkcję korytarzy ekologicznych. Powołuje je sejmik województwa. W Polsce istnieje 450 obszarów chronionego krajobrazu, które zajmują 23,5% powierzchni kraju. Obszary chronionego krajobrazu są przeznaczone głównie na rekreację, a działalność gospodarcza podlega tylko niewielkim ograniczeniom.

Wyżej wymienione cztery formy tworzą łącznie Krajowy System Obszarów Chronionych.

5.      Natura 2000– sieć obszarów wprowadzona w Polsce w związku z wejściem do Unii Europejskiej. Obejmuje Obszary Specjalnej Ochrony Ptaków, Specjalne Obszary Ochrony Siedlisk i Obszary mające znaczenie dla Wspólnoty.

6.      Pomniki przyrody– twory przyrody żywej lub nieożywionej, występujące pojedynczo lub w skupiskach, o szczególnych wartościach i wyróżniające się na tle pozostałej przyrody. Mogą to być np. drzewa lub aleje, głazy narzutowe, jaskinie, wodospady, źródła. Pomniki przyrody ustanawia rada gminy lub rada miasta, jednak wniosek o ustanowienie pomnika przyrody może złożyć każdy pełnoletni obywatel. W Polsce mamy ok. 36000 pomników przyrody, dominują drzewa: pojedyncze (prawie 29,5 tys.), grupy drzew (prawie 3,5 tys.) i aleje (674). Na terenach niezabudowanych, jeśli nie zagrażają bezpieczeństwu, pomnikowe drzewa podlegają ochronie także, gdy obumrą -  aż do naturalnego rozkładu.

7.      Stanowiska dokumentacyjne– to ważne pod względem naukowym miejsca występowania np. formacji geologicznych, skamieniałości, jaskinie czy fragmenty eksploatowanych lub nieczynnych wyrobisk. Powołuje je rada gminy (miasta).

8.      Użytki ekologiczne– pozostałości ekosystemów mających znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej, np. zbiorniki wodne, bagna, wydmy, starorzecza, wychodnie skalne. Ustanawiane są przez radę gminy (miasta). W Polsce jest ok. 7000 użytków ekologicznych o łącznej pow. ok. 45 000 ha.

9.      Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe– fragmenty krajobrazu (naturalnego lub kulturowego) o wysokich walorach widokowych i estetycznych. Powołuje je rada gminy (miasta). Działalność na terenach zespołów przyrodniczo-krajobrazowych musi być zgodna z planem zagospodarowania przestrzennego, który powinien uwzględniać postulaty przyrodników i historyków.

10.  Ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów– dotyczy okazów gatunków (wymienionych w stosownych rozporządzeniach), a także ich siedlisk i ostoi.

Wymienione formy ochrony przyrody mogą się na siebie w całości lub częściowo nakładać – np. obszar Natura 2000 może obejmować park narodowy, na terenie parku krajobrazowego może funkcjonować rezerwat, a na użytku ekologicznym – pomnik przyrody.

Literatura:

Ustawa o ochronie przyrody z 16 kwietnia 20014 r. (Dz.U. 2004 Nr 92 poz. 880), dostępna na http://isap.sejm.gov.pl/