Gatunki chronione na obszarach Natura 2000 Dolnego Śląska – jelonek rogacz
Ze względu na niezwykłe kształty i rozmiary chrząszcze pojawiały się często na herbach szlacheckich i stanowiły inspirację dla artystów. W 1997 roku wizerunek jelonka rogacza – jednego z największych chrząszczy zamieszkujących nasz kraj – trafił na srebrną monetę kolekcjonerską wyemitowaną przez Narodowy Bank Polski.
Długość ciała samca jelonka rogacza (Lucanus cervus) osiąga nawet 8 cm. Ze względu na spore rozmiary oraz imponujące żuwaczki, przypominające kształtem poroże jelenia, trudno pomylić ten gatunek z jakimkolwiek innym krajowym chrząszczem. Żuwaczki służą samcom m.in. do nadgryzania gałęzi i przytrzymywania samic podczas kopulacji. Samice tego gatunku są dużo mniejsze i posiadają jedynie krótkie żuwaczki służące do pobierania pokarmu.
Jelonek rogacz jest gatunkiem ciepłolubnym. Występuje na terenach nizinnych, nie przekraczając granicy 600 m n.p.m. Zamieszkuje drzewostany naturalne (najczęściej grądy i łęgi) oraz gospodarcze, a także stare parki i sady. Warunkiem jego występowania jest obecność martwych lub obumierających drzew lub ich fragmentów (pniaki lub leżące konary), które odgrywają kluczową rolę w cyklu życiowym gatunku.
Chrząszcze przechodzą przeobrażenie zupełne: od larwy, przez poczwarkę do owada dorosłego. Samice składają jaja w próchniejącym drewnie, na którym żerują larwy wylęgające się po 5-6 tygodniach. W czasie kilkuletniego rozwoju larwa jelonka konsumuje nawet 20 razy więcej próchna, niż wynosi jej masa przed przepoczwarzeniem. W ostatnim roku żerowania larwa buduje komorę poczwarkową (tzw. kokolit) z wiórków drzewnych, które rozmieszcza na ściankach komory. W stadium larwalnym najczęstszą rośliną żywicielską jest dąb. Dorosłe chrząszcze odżywiają się natomiast sokiem z różnych drzew i krzewów liściastych, nadgryzając cienkie gałązki lub zlizując sok wyciekający z powstałych wcześniej zranień.
Na terenie Europy gatunek ten niewątpliwie znajduje się w regresie, o czym świadczy brak współczesnych potwierdzeń jego występowania na wielu historycznych stanowiskach. Przyczyną zanikania gatunku jest kurczenie się dogodnych siedlisk oraz niska rozrodczość i długi cykl rozwojowy. Ponadto efektowny wygląd jelonka sprawia, że bywa on często obiektem zainteresowań komercyjnie nastawionych kolekcjonerów.
W Polsce jelonek rogacz objęty jest ochroną gatunkową od 1952 roku. Znajduje się na Czerwonej Liście Zwierząt Ginących i Zagrożonych oraz w Czerwonej Księdze Zwierząt. Chroni go Konwencja Berneńska oraz Dyrektywa Siedliskowa Unii Europejskiej, która nakłada na Polskę obowiązek tworzenia obszarów ochronnych. Wiele obszarów utworzonych w ramach sieci Natura 2000 posiada dogodne warunki dla rozwoju jelonka rogacza, jak np. Łysogóry w województwie świętokrzyskim (PLH260002), Dąbrowy Janikowskie (PLH020089) w województwie dolnośląskim czy Ostoja Nadbużańska (PLH140011) w województwie mazowieckim. Spośród jedenastu stanowisk tego gatunku monitorowanych przez GIOS w latach 2010-2011, dziewięć znajdowało w obrębie obszarów siedliskowych sieci. Uznano, iż stwarzają one największe szanse dla zachowania środowisk rozwoju jelonka rogacza obecnie, a także ochrony jego populacji w przyszłości.
Źródła:
- Poradnik ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. Tom VI: Gatunki zwierząt (z wyjątkiem ptaków), red. Z. Witkowski et al., Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2004. [@:] http://natura2000.gdos.gov.pl/uploads/download/348
- Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych ze szczególnym uwzględnieniem specjalnych obszarów ochrony siedlisk Natura 2000, GIOS (2009-2011): http://siedliska.gios.gov.pl/pdf/siedliska/2009-2011/wyniki_monitoringu_zwierzat_1083.pdf
