Gatunki chronione na obszarach Natura 2000 – niedźwiedź brunatny

Niedźwiedź brunatny (Ursus arctos) charakteryzuje się krępą budową ciała, którego masa przekracza niekiedy 300 kg. Długość jego tułowia dochodzi do 2,8 metrów. Spośród zmysłów najlepiej posługuje się węchem i słuchem, wzrok natomiast ma nieco słabszy. Porusza się tzw. inochodem: stawia na zmianę obie lewe lub obie prawe kończyny i kładzie na podłożu całą powierzchnię stopy, przez może sprawiać wrażenie niezdarnego. W razie potrzeby potrafi jednak szybko biegać: na krótkich dystansach rozpędza się nawet do 65 km/godz. Poza tym posiada umiejętność pływania i wspinania się po drzewach.

Uzębienie niedźwiedzia dowodzi, iż jest on gatunkiem wszystkożernym. Swoje menu dostosowuje do dostępnych zasobów środowiska. Zdarza mu się zjadać drobną zwierzynę leśną, padlinę i ryby, ale zdecydowaną przewagę nad pokarmem mięsnym mają dla niego składniki roślinne: zielone części roślin, pąki, kłącza, owoce leśne, bukiew i leszczyna. Zwłaszcza te trzy ostatnie elementy jadłospisu niedźwiedzia odgrywają kluczową rolę w jego przygotowaniach do snu zimowego (w okresie od lipca do września) ze względu na ich wysoką kaloryczność. Bywa, że brak pokarmu uzależnia go nadmiernie od obecności człowieka i wytwarzanych przez niego odpadów, zwłaszcza na terenach wzmożonego ruchu turystycznego.

Niedźwiedzie prowadzą zdecydowanie samotniczy tryb życia. Wyjątkiem jest okres rui oraz okres dojrzewania młodych, które pozostają przy matkach przez 1,5 do 2,5 roku. Na obszarach o niskim poziomie zaludnienia zwierzęta te są aktywne głównie w dzień, z przerwą na drzemkę w okolicach południa. Znacznie dłużej trwa ich wypoczynek zimowy w specjalnie przygotowanych legowiskach, tzw. gawrach. Okres gawrowania niedźwiedzi w polskiej części Karpat wynosi ok. 3,5 miesiąca, w Tatrach Zachodnich – średnio 88 dni.

Źródła historyczne i dane archeologiczne dowodzą, iż w dalekiej przeszłości niedźwiedzie występowały w lasach na terenie całego kraju. Stopniowo jednak były z nich wypierane przez człowieka, dla którego niedźwiedź stał się nie tylko konkurentem, ale i cennym trofeum łowieckim (mimo iż przywilej polowań na niedźwiedzie przysługiwał wyłącznie królom). Obecnie gatunek ten występuje wyłącznie w regionie alpejskim, czyli w całej polskiej części Karpat, co wynika z jego wysokich wymagań w zakresie areału osobniczego (jego minimalna wielkość w Tatrach to 200 km²). Liczebność polskiej populacji szacuje się na 60-100 osobników.

Niedźwiedź brunatny objęty jest w Polsce ścisłą ochroną i ma status gatunku priorytetowego, jednak szanse jego przetrwania nie są wcale tak oczywiste. W latach 2006-2008 GIOŚ prowadził monitoring tego gatunku na 5 obszarach włączonych do sieci Natura 2000: w Beskidzie Żywieckim (PLH240006), Tatrach (PLC120001), Ostoi Magurskiej (PLH180001), Ostoi Jaśliskiej  (PLH180014) i Bieszczadach (PLC180001). Stan zachowania gatunku oceniono jako właściwy (FV) tylko w Bieszczadach. Za największe zagrożenie dla niedźwiedzia uznano fragmentację siedlisk oraz proces synantropizacji, czyli uzależnienie tego gatunku od człowieka na terenach o nasilonym ruchu turystycznym oraz obszarach zlokalizowanych w pobliżu zabudowy mieszkalnej i rekreacyjnej, zwłaszcza w Tatrach. W celu ochrony niedźwiedzia konieczne jest zatem zabezpieczenie niezbędnej mu do życia przestrzeni, utrzymanie istniejących i utworzenie kolejnych korytarzy migracyjnych oraz lokalizowanie komunalnych wysypisk śmieci, ośrodków rekreacyjnych i baz noclegowych z dala od kompleksów leśnych.

Źródła:

• F. Zięba, T. Zwijacz-Kozica, ON, czyli prawie wszystko o tatrzańskim niedźwiedziu, Zakopane 2005.
• http://www.carpathianbear.pl/
• Poradnik ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. Tom VI: Gatunki zwierząt (z wyjątkiem ptaków), red. Z. Witkowski et al., Ministerstwo Środowiska, Warszawa 2004. [@:] http://natura2000.gdos.gov.pl/uploads/download/536
• Monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych ze szczególnym uwzględnieniem specjalnych obszarów ochrony siedlisk Natura 2000, GIOS (2006-2008): http://siedliska.gios.gov.pl/pdf/siedliska/2006-2008/wyniki_monitoringu_zwierzat_ursus_arctos.pdf