Gatunki chronione na obszarach Natura 2000 Dolnego Śląska – nietoperze.
Program Natura 2000 ma za zadanie doprowadzić do ochrony i restytucji najważniejszych siedlisk oraz ginących i zagrożonych gatunków zwierząt Europy. W założeniu powstania sieci chodzi o pogodzenie w jak największym stopniu działalności człowieka z potrzebami środowiska przyrodniczego. Wynika stąd m.in. konieczność wykonywania ocen oddziaływania na środowisko planowanych przedsięwzięć na obszarach Natura 2000, jeśli jest podejrzenie, że mogłyby mieć negatywny wpływ na przedmioty ochrony.
Ochrona nietoperzy odbywa się na podstawie Dyrektywy Siedliskowej w Specjalnych Obszarach Ochrony. Nazwa sugeruje ochronę tylko siedlisk, ale zwierzęta także są chronione w tych obszarach. Obecnie nietoperze i ich siedliska są przedmiotem ochrony ok 95 SOO. Obszary Natura 2000 powołane dla ochrony nietoperzy są niezwykle zróżnicowane pod względem powierzchni, rodzaju siedliska oraz bogactwa gatunkowego. Ważne jest, aby obszary Natura 2000 obejmujące letnią kolonię obejmowały również zlokalizowane dzięki badaniom lub spodziewane żerowiska oraz zadrzewienia, będące drogami lokalnych migracji.
Nietoperze, jako niemal czwarta część fauny ssaków Polski, obecne są w bardzo wielu siedliskach, tj. w obszarach wodnobłotnych, lasach, terenach rolniczych oraz zurbanizowanych, i stanowią znaczącą część naszej dzikiej przyrody. Jako najważniejsza grupa żywiąca się pospolityminocnymi owadami oraz ze względu na wrażliwość na zmiany sposobu użytkowania gruntów nietoperze mogą nam wiele powiedzieć o stanie środowiska. Oddziaływania tego typu jak zmiana krajobrazu, intensyfikacja rolnictwa, rozwój infrastruktury, fragmentacja siedlisk dotyczą również innych gatunków, czyniąc nietoperze doskonałym wskaźnikiem stanu dzikiej przyrody Polski. W Polsce występuje 25 gatunków nietoperzy – wszystkie objęte ochroną ścisłą.
Dla siedmiu gatunków nietoperzy zgodnie z prawem unijnym wyznaczane są obszary Natura 2000. Obejmują one kolonie i żerowiska takich gatunków, jak: podkowiec mały, podkowiec duży, mopek, nocek łydkowłosy, nocek orzęsiony, nocek duży i nocek Bechsteina. Nietoperze korzystające z terenów łąk, upraw rolnych, w pobliżu cieków i stawów będziemy mogli spotkać tak długo, jak tylko będą miały gdzie zakładać kolonie oraz dopóki będą śródpolne zadrzewienia lub utworzone przez człowieka takie struktury, jak np. szpalery drzew. Cieki wodne i stawy są potrzebne nietoperzom nie tylko do tego, żeby po spędzeniu gorącego dnia w kryjówce, mogły się napić, ale przede wszystkim dlatego, że wody ściągają duże ilości komarów, muchówek i innych owadów dając nietoperzom dobre miejsce do żerowania. Nietoperze są też w pewnym stopniu uzależnione od terenów zurbanizowanych, gdzie w budynkach mogą zakładać kolonie, a w parkach i ogrodach żerować. W wielu obszarach chronionych w ramach sieci Natura 2000 można znaleźć tereny, które na pierwszy rzut oka nie wyglądają na rezerwaty. W większości przypadków są to stare budynki, w których nietoperze mogą znaleźć kryjówki zarówno na lato, jak i na zimę.
Siedliska leśne mają także duże znaczenie. Prawie dla wszystkich gatunków stanowią podstawową rolę w ich cyklu życiowym. Nietoperze wiosną i latem wykorzystują drzewa na zakładanie kolonii, gdzie wychowują młode, a zimą w głębokich zakamarkach mogą hibernować. Siedliska leśne wraz z bytującą w nich bogatą fauną owadów stanowią stołówkę dla nietoperzy, a drzewa i ich szpalery, jako struktury liniowe, stanowią dla nietoperzy punkty orientacyjne. Skraje lasów i szpalery drzew i krzewów stanowią dla nietoperzy korytarze łączące kryjówki z terenami łowieckimi. Jednymi z mniej znanych faktów z życia nietoperzy są ich migracje. Nie chodzi o przelot na sąsiednie pole czy do najbliższego lasu, ale o długie trasy przelotów. Niektóre gatunki wędrują poprzez regiony i granice na odległości sięgające setek kilometrów. W Europie sezonowe wędrówki odbywają się głównie z północnego-wschodu na południe. Wszystkie nietoperze wędrują regularnie pomiędzy ich letnimi kryjówkami do miejsc hibernacji. Do orientacji wykorzystują różne elementy krajobrazu, takie jak aleje drzew, rzeki, ciągi zabudowy, drogi itp.
Nietoperze są grupą o niskim tempie rozrodu. Są również długowieczne przez co narażone na zagrożenia przez długi czas. Spadek ich liczebności oraz zagęszczenia przy negatywnym oddziaływaniu człowieka daje nietoperzom coraz mniejszą szansę na dostosowanie się do zmian środowiska. Każdy nowy czynnik może mieć długotrwałe oddziaływanie na populacje nietoperzy. Dla przykładu turbiny wiatrowe są analizowane jako potencjalnie niebezpieczne dla nietoperzy, zwłaszcza wtedy, gdy są budowane w pobliżu ważnych żerowisk lub w znanych korytarzach migracji. Pogłębione studia wpływu działalności człowieka na śmiertelność nietoperzy w skali długoterminowej są więc konieczne.
Wyjątkowym miejscem na Dolnym Śląsku pod względem nietoperzy jest chłodnia w Cieszkowie. O jej charakterze decyduje nie tylko liczba hibernujących nietoperzy, ale również różnorodność spotykanych tu gatunków. Chłodnia stanowi schronienie dla nocków dużych Myotis myotis i mopków Barbastella barbastellus, nocków Natterera Myotis nattereri, nocków rudych Myotis daubentonii, mroczków późnych Eptesicus serotinu oraz gacków brunatnych Plecotus auritus i gacków szarych Plecotus austriacus. Z listy tej na szczególną uwagę zasługują dwa silnie zagrożone, wpisane do II Załącznika Dyrektywy Siedliskowej, gatunki nietoperzy - nocek duży i mopek. To ze względu na te dwa gatunki ,,Chłodnia w Cieszkowie’’ została objęta ochroną i włączona do sieci obszarów Natura 2000. Zimuje tu nawet ponad 190 mopków i około 20 nocków dużych. Nietoperze spędzają w chłodni zimę, ale również odwiedzają ten obiekt poza tym okresem. Wykorzystują go na odpoczynek podczas wiosennych i jesiennych migracji, jako schronienie podczas dziennego odpoczynku oraz gdy załamie się pogoda. Przylatują do chłodni również późnym latem i jesienią na gody. ,,Chłodnia w Cieszkowie’’ stanowi więc niezmiernie ważny obiekt dla nietoperzy, wykorzystywany przez te ssaki niemal przez cały rok. Obrączkowanie nietoperzy przy ,,Chłodni w Cieszkowie’’ wykazało, że w ciągu ośmiu lat badań schronienie to odwiedziło ponad 2500 osobników, z czego zdecydowaną większość stanowiły mopki. Późnym latem, w czasie godów, setki osobników odwiedza to miejsce, by spotkać odpowiedniego dla siebie partnera. Można tu usłyszeć głosy godowe mopków, jak również zaobserwować ich taniec godowy. Nietoperze wykazują duże przywiązanie do schronień, a wiedza o położeniu bezpiecznych hibernakulów, czy też miejsc godów, przekazywana jest u nich z pokolenia na pokolenie. Dlatego ,,Chłodnia w Cieszkowie’’ wymaga szczególnej troski i ochrony. Nie jesteśmy w stanie ochronić zagrożonych gatunków bez ochrony obiektów kluczowych dla ich życia i rozwoju.
Opracowano na podstawie:
A.Rachwald, M. Fuszara, Podręcznik najlepszych praktyk ochrony nietoperzy w lasach, Centrum Koordynacji Projektów Środowiskowych, Warszawa 2014
K. Sachanowicz, M. Ciechanowski, Nietoperze Polski, MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2008
